Αρχαιολογικός Χώρος Γόρτυνας
Ένας από τους σπουδαιότερους αρχαιολογικούς χώρους της Ελλάδας, ο Αρχαιολογικός Χώρος Γόρτυνας, βρίσκεται στην κατάφυτη από ελαιώνες πεδιάδα Μεσσαράς και δίπλα στο Μητροπολιανό ποτάμι (γνωστό κι ως Ληθαίος ποταμός), ενώ απέχει περίπου 50 χιλιόμετρα νότια από το Ηράκλειο (και με κατεύθυνση τις Μοίρες). Στα ερείπια της, σήμερα είναι χτισμένα 3 χωριά, ο Αμπελούζος, η Μητρόπολη, κι οι Άγιοι Δέκα.
Σύμφωνα με τη μυθολογία, στον Αρχαιολογικό Χώρο Γόρτυνας αποβιβάστηκε μαζί με την Ευρώπη, ο Δίας μεταμορφωμένος σε ταύρο, κι εκεί απέκτησαν δύο γιους, το Μίνωα και τον Ραδάμανθυ. Το 1884 η ανεύρεση της Μεγάλης Επιγραφής στάθηκε αφορμή για περαιτέρω ανασκαφική έρευνα γύρω από την περιοχή, όπου και στέγαστηκε μία από τις πιο ευνομούμενες πολιτείες του ελληνικού παρελθόντος.
Οι πρώτες ανασκαφές, που ξεκίνησαν το 1898 και συνεχίζονται μέχρι και τις μέρες μας, αποκάλυψαν ότι η αρχαία πόλη της Γόρτυνας κατοικούνταν αδιάκοπα ήδη από το 3000 π.Χ.. Κατά τη μινωική εποχή αποτελούσε ένα μικρό οικισμό, που από την οχύρωσή του (10Ος -8Ος αιώνας π.Χ.) κι έπειτα, άρχισε να εξελίσσεται, έως ότου και μετατράπηκε σε μια από τις πλούσιες πόλεις της Κρήτης. Από τα μέσα της 1ης χιλιετίας π.Χ. και μετά, η Γόρτυνα διαδέχεται την Φαιστό σαν η κυρίαρχη δύναμη στη Μεσσαρά.
Στην επικράτειά της, κατά το τέλος της Ελληνιστικής εποχής, περιλάμβανε όλη τη νότια κεντρική Κρήτη και τμήμα του Ρεθύμνου, ενώ είχε σαν λιμάνια της τα Μάταλα και την αρχαία Λεβήνα (Λέντας). Επιπλέον, αναφέρεται ότι οι μόνιμοι κάτοικοί της ξεπερνούσαν τους 35.000. Κατά τη Ρωμαϊκή εισβολή στην Κρήτη, η Γόρτυνα πήρε το μέρος της Ρώμης, γεγονός που συνετέλεσε αργότερα στην περαιτέρω ακμή της, αφού τελικά οι Ρωμαίοι μετέφεραν εκεί την πρωτεύουσα της Κρήτης και της Λιβύης.
Στη μέγιστη ακμή της, πάντως, έφτασε τον 2ο αιώνα μ.Χ., μέχρι και τους πρώτους χριστιανικούς αιώνες (7ος αιώνα μ.Χ). Η σπουδαία αυτή πόλη τελικά καταστράφηκε οριστικά από τους Άραβες το 828 μ.Χ., οι οποίοι και έσφαξαν τον Μητροπολίτη Κύριλο πάνω στη μεγαλοπρεπή ακρόπολη, και ταυτόχρονα η πρωτεύουσα του νησιού μεταφέρθηκε στον Χάνδακα, το σημερινό Ηράκλειο.
Μετρώντας τουλάχιστον 6000 χρόνια ιστορίας, ο Αρχαιολογικός Χώρος Γόρτυνας είναι ένας από τους μεγαλύτερους στην Ελλάδα, κι εκτείνεται σε μία έκταση 4.000 στρεμμάτων. Σήμερα στο κεντρικό τμήμα του χώρου, ο επισκέπτης μπορεί να θαυμάσει εκτός από τα ερείπια της αρχαίας πόλης, τον πρωτο-βυζαντινό ναό του Αγίου Τίτου, που ήταν αφιερωμένος στον πρώτο επίσκοπο της Κρήτης, το ρωμαϊκό Ωδείο, τον περίφημο αειθαλή πλάτανο του Δία και της Ευρώπης, την αίθουσα με τη Μεγάλη Επιγραφή, που φέρει τον Κώδικα Νόμων της αρχαίας Γόρτυνας – τον αρχαιότερο νόμο της Ελλάδας (με τη νομοθεσία περί οικονομικού και οικογενειακού δικαίου, αλλά και πολιτικής δικονομίας σε δωρική διάλεκτο), καθώς και τη Γλυπτοθήκη, που συναντάται ακριβώς δίπλα από το αναψυκτήριο του αρχαιολογικού χώρου.
Τα αξιοθέατα όμως δεν σταματούν εδώ. Ακολουθώντας ένα σχεδόν κρυφό μονοπάτι (νότια της εθνικής οδού), ο επισκέπτης βρίσκεται στην καρδιά της ρωμαϊκής Γόρτυνας, όπου και μπορεί να δει πίσω από τις περιφράξεις, το Πραιτόριο, (δηλαδή την έδρα του Ρωμαίου τότε διοικητή της Κρήτης).
Στην ίδια τοποθεσία εντοπίζονται και μερικά ρωμαϊκά λουτρά (οι θέρμες), ο ναός του πυθίου Απόλλωνα, κι ένας ναός Αιγυπτιακών θεοτήτων, καθώς επίσης σε κοντινή απόσταση, εντοπίζονται και τα ερείπια της ακρόπολης της αρχαίας Γόρτυνας και μια βυζαντινή βασιλική, που οικοδομήθηκε πάνω στον ναό της Αθηνάς. Τέλος, κοντά στον χώρο για πάρκινγκ, έχει δημιουργηθεί τα τελευταία χρόνια ένας μικρός χώρος, όπου εκτίθενται ορισμένα από τα ρωμαϊκά γλυπτά της Γόρτυνας, ενώ τα υπόλοιπα ευρήματα από τον Αρχαιολογικό Χώρο Γόρτυνας, φυλάσσονται στο Αρχαιολογικό Μουσείο Ηρακλείου.
· Αρχαιολογικοί Χώροι του Ηρακλείου
· Μητροπολιανό Ποτάμι
· Πεδιάδα Μεσσαράς
· Άγιοι Δέκα
· Αμπελούζος
· Μητρόπολη
· Μοίρες
