Παναγία Γκουβερνιώτισσα
Η Παναγία Γκουβερνιώτισσα βρίσκεται λίγο πριν τις Ποταμιές, (κοντά στο Σφεντύλι που έχει βυθιστεί μέσα στο φράγμα Αποσελέμη), κι απέχει περίπου 30 χιλιόμετρα νοτιοανατολικά από την πόλη του Ηρακλείου στον ομώνυμο νομό της Κρήτης.
Πάνω σε μια κατάφυτη πλαγιά με πανοραμική θέα είναι χτισμένη η εγκαταλελειμμένη μονή της Παναγίας Γκουβερνιώτισσας. Σύμφωνα με την παράδοση, η μονή ιδρύθηκε από βυζαντινό άρχοντα μετά το 961, όταν ο Νικηφόρος Φωκάς απελευθέρωσε την Κρήτη από τους Άραβες. Μπορεί η ακριβής χρονολογία της ίδρυσής της να μην είναι γνωστή, αλλά οι τοιχογραφίες της, που ανάγονται στον 14ο αιώνα μαρτυρούν την ύπαρξη του μοναστηριού ήδη από την παλαιολόγεια εποχή.
Μάλιστα, ορισμένες απ’ αυτές τις τοιχογραφίες είναι έργα εξαιρετικής τεχνοτροπίας και μαρτυρούν την επίδραση νέων καλλιτεχνικών ρευμάτων (όπως για παράδειγμα η Μακεδονική Σχολή). Από τα πλέον ανείπωτα ζωγραφικά μυστικά του, λοιπόν, το μοναστήρι έχει εδραιωθεί ως ένα από τα σπουδαιότερα βυζαντινά μνημεία στην Κρήτη, καθώς κι ένας από τους σημαντικότερους τοιχογραφημένους ναούς (με καλλιτεχνικές επιρροές από την Κωνσταντινούπολη) στο νησί.
Ιστορικά, μέχρι και τα μέσα του 16ου αιώνα η Παναγία Γκουβερνιώτισσα ανήκε στον ευγενή Φραντζέσκο Ντεμέτζο. Την περίοδο της πολιορκίας του Χάνδακα (παλαιότερη ονομασία για το Ηράκλειο) από τους Τούρκους το μοναστήρι απέκτησε την εύνοια του Τούρκου πασά, έτσι όλα τα κτήματά της έμειναν απαραβίαστα. Από τα μέσα του 19ου αιώνα βοηθά ενεργά στην κοινωνική ζωή του τόπου (ιδρύει ορφανοτροφεία και άλλα), ενώ μετά το 1928 ερημώνει από μοναχούς και η περιουσία της δίνεται σε κατοίκους του χωριού.
Η παλιά μονή της Παναγίας Γκουβερνιώτισσας είναι αφιερωμένη στην Κοίμηση της Θεοτόκου και είναι από τις παλαιότερες στην Κρήτη. Ο ναός της Γκουβερνιώτισσας είναι σταυροειδής με τρούλο, ενώ το καθολικό του μοναστηριού – όπως το βλέπει σήμερα ο επισκέπτης, έχει αναστηλωθεί. Ο εικονογραφικός κύκλος ακολουθεί τους κανόνες της βυζαντινής παράδοσης. Όσον αφορά τον τοιχογραφικό διάκοσμό της, ξεχωρίζει η εικόνα του Παντοκράτορα πάνω στον τρούλο, η ζωηρόχρωμη μορφή της Αγίας Βαρβάρας στη δυτική πλευρά του ναού, καθώς επίσης κι Μυστικός Δείπνος στο Άγιο Βήμα.
Επιπλέον ενδιαφέρουσες και αρκετά παράξενες για τα ήθη της εποχής τοιχογραφίες μέσα στο ναό αποκαλύπτουν σκηνές από τη ζωή του Χριστού αλλά και της Θεοτόκου. Όλες οι αξιόλογες φορητές εικόνες που βρέθηκαν στη μονή, σήμερα φυλάσσονται στο Ιστορικό Μουσείο Κρήτης. Εκτός όμως από τον ναό και τις τοιχογραφίες, ο επισκέπτης εκεί μπορεί να δει και τα ανακαινισμένα κελιά του 19ου αιώνα.
Το μοναστηριακό συγκρότημα έχει μετά από έναν αιώνα ερήμωσης ανοίξει τις πύλες του για το ευρύ κοινό, ενώ πλέον αποτελεί σημείο αναφοράς και πολιτιστικό φάρο για την ευρύτερη περιοχή. Παράλληλα, στους χώρους του φιλοξενείται η έκθεση εκκλησιαστικών κειμηλίων, που εκθέτει τα τέμπλα της παλιάς μονής της Παναγίας Γκουβερνιώτισσας, και άλλα σημαντικά κειμήλια.
Τέλος, το ανακαινισμένο μοναστήρι διαθέτει κι ένα μικρό συνεδριακό χώρο, μια ειδική αίθουσα για περιοδικές εκθέσεις, εργαστήρι αγιογραφίας, και αναψυκτήριο, ενώ σε πολλές περιπτώσεις, στον προαύλιο χώρο του πραγματοποιούνται κάθε καλοκαίρι δεκάδες μουσικές συναυλίες.
