Ανώγεια
Τα Ανώγεια είναι ένα από τα ορεινά χωριά του νομού Ρεθύμνου που κρατούν τον παραδοσιακό χαρακτήρα τους και απέχει από το Ρέθυμνο 54 περίπου χιλιόμετρα.
Χτισμένα σε υψόμετρο 760 μέτρων στη ράχη του υψώματος Αρμί του Ψηλορείτη, διανύοντας μια απολαυστική διαδρομή ανάμεσα σε μικρές κοιλάδες και πολύμορφους λόφους, τα Ανώγεια ιδρύθηκαν το 12ο αιώνα και οφείλουν το όνομά τους στην τοποθεσία που είναι χτισμένα, δηλαδή στην άνω γη.
Ο οικισμός, που είναι γνωστός και ως Αξικανώγεια ή Μεγάλα Ανώγεια, πρωτοκατοικήθηκε το 12ο αιώνα, οπότε η Κρήτη μοιράστηκε στα δώδεκα αρχοντόπουλα του Βυζαντίου και παραχωρήθηκαν ως φέουδο στην οικογένεια των Φωκάδων.
Η δράση των Ανωγείων και των κατοίκων του επί Τουρκοκρατίας ήταν μεγάλη, αφού λειτούργησαν ως επαναστατικό κέντρο και εξαιτίας αυτού, το χωριό πυρπολήθηκε και λεηλατήθηκε δύο φορές, το 1822 και το 1866, ενώ τρεις Ανωγειανοί ανήκαν στους πεσόντες του ολοκαυτώματος της μονής Αρκαδίου. Μάλιστα, λίγο πριν την επανάσταση του 1866, εδώ τελέστηκε η συνέλευση για την εκλογή αντιπροσώπων των οπλαρχηγών της Ανατολικής Κρήτης.
Η μεγάλη όμως δράση των κατοίκων συνέβη κατά τη Μάχη της Κρήτης και την Εθνική Αντίσταση. Το 1941 ιδρύθηκε στα Ανώγεια η Επιτροπή Απελευθερωτικής Δράσης και το 1944 ο διοικητής του φρουρίου Κρήτης Μίλλερ, διέταξε την ισοπέδωση των Ανωγείων, την ανατίναξη των σπιτιών και την εκτέλεση κάθε Ανωγειανού αγοριού. Οι εναπομείναντες άνδρες του χωριού διέφυγαν στον Ψηλορείτη για να σωθούν.
Εκτός από την πλούσια επαναστατική δράση, τα Ανώγεια θεωρούνται το επίκεντρο του σύγχρονου κρητικού πολιτισμού με τεράστια πολιτιστική κληρονομιά, ήθη και έθιμα, ένας τόπος που επιβιώνουν χαρακτηριστικά με πανάρχαιες ρίζες, τόσο σε επίπεδο γλωσσολογικό όσο και σε επίπεδο της κοινωνικής συμπεριφοράς. Ο πληθυσμός των Ανωγείων που ασχολείται ως επί το πλείστον με την κτηνοτροφία, τη βιοτεχνία και την παραδοσιακή υφαντουργία με τη χρήση αργαλειού, έχει διατηρήσει αναλλοίωτη τη γλώσσα και την ιδιότυπη διάλεκτο στην οποία περιλαμβάνονται έως και σήμερα, ατόφιες λέξεις της αρχαίας ελληνικής. Οι περισσότεροι κάτοικοι, διατηρούν τα επώνυμά τους χωρίς την κατάληξη – ακης, η οποία απαντάται στο υπόλοιπο νησί.
Από εδώ κατάγονται οικογένειες με σημαντική προσφορά στην κρητική και ελληνική παράδοση, όπως ο Νίκος Ξυλούρης, τα αδέλφια του, Ψαραντώνης και Γιάννης Ξυλούρης, ο Βασίλης Σκουλάς, ο Νικηφόρος Αεράκης, ο Μανώλης Πασπαράκης και ο Λουδοβίκος των Ανωγείων που διοργανώνει κάθε χρόνο τα Υακίνθεια.
Αξιοθέατα στην περιοχή των Ανωγείων είναι το Ιδαίον Άνδρον όπου σύμφωνα με την ελληνική μυθολογία γεννήθηκε ο Δίας, το σπήλαιο Σφεντόνη και η Ζώμινθος. Στο χωριό υπάρχουν οι εκκλησίες του Αγίου Γεωργίου, Αγίου Δημητρίου, η Κοίμηση της Θεοτόκου και ο Άγιος Ιωάννης με τοιχογραφίες του 12ου αιώνα. Σήμερα στη πλατεία του χωριού υπάρχει μνημείο αφιερωμένο στις σημαντικότερες στιγμές του. Επίσης στο χωριό υπάρχουν ταβέρνες, καθώς και καταστήματα που πουλούν κεντήματα καθώς και πολύχρωμα υφαντά. Η κωμόπολη των Ανωγείων αποτελείται από τους οικισμούς Αρμί, Μεσοχωριό ή Μεσοχωριά, Περαχώρι, Μετόχι και Συνοικισμό.
