Αρχαία Ελεύθερνα
Η Αρχαία Ελεύθερνα στο νομό Ρεθύμνου είναι ένα αρχαιολογικός χώρος που βρίσκεται 25 χιλιόμετρα περίπου νοτιοανατολικά του Ρεθύμνου και 12 περίπου χιλιόμετρα από τη Μονή Αρκαδίου, ανάμεσα στο Αρκάδι και τις Μαργαρίτες. Ο οικισμός καταλαμβάνει μια οδοντωτή κορυφογραμμή του Ψηλορείτη, σε ύψος 380 μέτρων και αποτελεί το σημαντικότερο αρχαιολογικό χώρο του νομού, ο οποίος δεν έχει ανασκαφεί ακόμα πλήρως. Οι πρώτες οργανωμένες ανασκαφές ξεκίνησαν το 1985 από το Πανεπιστήμιο Κρήτης από τους αρχαιολόγους Πέτρο Θέμελη, Αθανάσιο Καλπαξή και Νίκο Σταμπολίδη και συνεχίζονται ακόμα. Σήμερα στην περιοχή σώζονται ερείπια από διάφορες ιστορικές περιόδους.
Η Αρχαία Ελεύθερνα, που είχε πάρει το όνομα της από τον Ελευθερέα, έναν από τους Κουρήτες ή από το επίθετο της Δήμητρος Ελευθού, είναι μια ευρύτερη περιοχή κατοίκησης, οι κύριοι πυρήνες της οποίας, βρίσκονται σε δύο υψώματα: το λόφο του Πρινέ (Αρχαία Ελεύθερνα) και το πλάτωμα του σημερινού χωριού Ελεύθερνα.
Η πόλη ιδρύθηκε από τους Δωριείς περίπου τον 9ο αιώνα π.Χ. και κατοικήθηκε αδιάλειπτα από την Υπονεολιθική περίοδο (4η χιλιετία π.Χ.) μέχρι τον 12ο αι. μ.Χ. Στην πολύχρονη αυτή της πορεία φαίνεται ότι συνετέλεσε η στρατηγική της θέση, στο σημείο που διασταυρώνονταν οι δρόμοι που ένωναν την αρχαία Κυδωνία, την Κνωσό και το ιερό στον Ψηλορείτη.
Η Αρχαία Ελεύθερνα ήταν μια από τις πόλεις που τάχθηκαν με το πλευρό της Μακεδονίας κατά της Κνωσού και της Ρόδου κατά τη διάρκεια του πρώτου Κρητικού Πολέμου (205 π.Χ.- 200 π.Χ.). Μετά την κατάληψη της Κρήτης από τους Ρωμαίους, η πόλη κατάφερε να αντισταθεί στο Ρωμαίο στρατηγό Μέτελλο, μέχρι που έπεσε από προδοσία.
Κατά τη ρωμαϊκή εποχή, η πόλη εξακολούθησε να αναπτύσσεται και χτίστηκαν λουτρά, το Μικρό Βαλανείο Αρχαίας Ελεύθερνας, τεράστιες δεξαμενές, επαύλεις, δημόσια κτίρια και πύργος.
Η βυζαντινή εποχή ήταν η τελευταία εποχή ακμής της πόλης, πριν καταστραφεί από τους Άραβες, όταν έγινε έδρα Επισκοπής και κτίστηκε η τρίκλητη βασιλική με πλούσιο ψηφιδωτό διάκοσμο, ερείπια της οποίας σώζονται και σήμερα. Η αρχική κατασκευή της χρονολογείται στην περίοδο 430-450 μ.Χ., ενώ καταστράφηκε τον 7ο αιώνα.
Η μεγάλη νεκρόπολη Αρχαίας Ελεύθερνας στη θέση Ορθή Πέτρα, μια νεκρόπολη των γεωμετρικών και αρχαϊκών χρόνων είναι ίσως το σημαντικότερο μέρος της Αρχαίας Ελεύθερνας με πάρα πολλά ευρήματα. Το 2010 ανακοινώθηκε η ανακάλυψη στην περιοχή διπλού τάφου ηλικίας 2.700 ετών, που έκρυβε περισσότερα από 3.000 φύλλα χρυσού και την πρώτη απεικόνιση της µέλισσας ως θεάς.
Η τεράστια σημασία του αρχαιολογικού χώρου οδήγησε στην απόφαση να δημιουργηθεί το Αρχαιολογικό Μουσείο Αρχαίας Ελεύθερνας. Μάλιστα, το αμερικανικό περιοδικό Αrchaeology, τον έχει συμπεριλάβει στις δέκα εντυπωσιακότερες ανασκαφές του κόσμου.
